Texts / Articles / Zhenia Khachatryan / Dance, ritual and theatratical actions' contacts in Vardan Mamikonyan's evidence

Zhenia Khachatryan

Dance, ritual and theatratical actions' contacts

in Vardan Mamikonyan's evidence

ՊԱՐԻ, ԾԵՍԻ ՈՒ ԹԱՏԵՐԱԿԱՆ

ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՓՈԽԿԱՊԸ

ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆՅԱՆԻ ՑՈՒՑՄՈՒՆՔՈՒՄ

Բարեկենդանի երկրորդ շաբաթվա հինգշաբթին ու կիրակին՝ Բուն Բարեկենդանը, նշանավորվել են դիմակահանդեսներով, պարահանդեսներով, թատերականացված խաղերով ու մրցույթներով: Հինգշաբթին նշանավորվել է նաև Վարդանանց տոն ծես-արարողությամբ: Եկեղեցին այդ օրն առանձնացրել է որպես նախնիների հիշատակության ու մեծարման օր: Տոնը ձևավորվել է որպես պատմական դեպքի արձանագրում: Ժողովուրդն օրը նշանավորել է սցենարով մշակված ճակատամարտ պատկերող թատերախաղով, որը կոչվել է Վարդան Մամիկոնյանի ցուցք կամ ցուցմունք, Վարդան Մամիկոնյանի ծես:

Խաղի մասնակիցները բաժանվել են հայկական և պարսկական բանակների, որոնք պատրաստել են դրոշակներ, զինանշաններ, ձիեր: Տոնին պատրաստվել են ողբասաց կանայք: Երթին մասնակցել է ամբողջ քաղաքը: Աջից քայլել է Վարդանը, ձախից՝ Վասակը, նրանց ետևում՝ զինվորները, ապա քաղաքացիները՝ դրոշներով ու զինանշաններով: Երթը դեպի եկեղեցի, ապա քաղաքի փողոցներով ուղեկցվել է զուռնա-դհոլով: Դերակատար մասնակիցները, զենքերը պատյաններից հանելով ու ետ դնելով, երգել են հայրենասիրական երգեր: Երեկոյան տվել են գրական-գեղարվեստական ստեղծագործություններից կազմված սցենարով Վարդանանց պատերազմ կոչվող ներկայացումները: Ճակատամարտին հաջորդել են թաղման ծեսեր, որոնց կատարողները ողբասաց կանայք էին:

Ցուցքի երրորդ մասում տեղի են ունեցել հասարակական պարեր երգեցողության ուղեկցությամբ, որոնց հիմնական մասնակիցները տղամարդիկ էին: Թույլատրվել է հոգևոր դասի մասնակցությունը: Հոգևոր հորն իրավունք է տրվել պարագլուխ կանգնելու: Օրվա ծիսական պարերը գովընդներն ու ռազմական պարերն էին: Ծիսական պարերին հաջորդել են ձիախաղերը, մականախաղերը, ջիլիթը: Օրվա երկրորդ կեսի գովընդախաղերին մասնակցել են բոլորը: Այս գովընդների մեջ մտել են նաև ցուցքի զգեստափոխված մասնակիցները:

Երբ պարաշարքը բոլորվելով փակվել է, շրջանի դրսից գլուխը կտրած մի աքաղաղ նետվել է պարաշրջանի կենտրոնը: Մի ազաբ տղա մտել է պարաշրջանի մեջ՝ ձեռքին կարմիր թաշկինակ, և պարել: Ձեռնախաղը պտտվել է աքաղաղի շուրջը, ապա բարձրացնելով այն գլխից վեր՝ մարտահրավեր է նետել շրջապատին: Պարաշրջան է մտել երկրորդ ազաբը: Պարաշրջանը բաժանվել է երկու խմբի, յուրաքանչյուրն անցնելով մեկի կողմը՝ խրախուսել է նրան: Զուռնան նվագել է կոխի եղանակ, երկու երիտասարդները, դեմ առ դեմ կանգնելով, փորձել են իրարից խլել աքաղաղը: Դրան հետևել է գյուլաշը: Շրջապատողները, նրանց բաժանելով, մտցրել են վերսկսված պարաշրջանի մեջ՝ կանգնեցնելով իրար կողքի, որը հաշտության խորհրդանիշ էր: Գովընդները շարունակվել են մինչև օրվա վերջը և փայդօստ անելը (փայդօստ անել նշանակում է փայտի օգնությամբ պարաշարքը կտրել, որ պարը դադարի, միաժամանակ փախցնում են նվագածուներին ու երգողներին): Աքաղաղի համար կոխի բռնվելը հնագույն, տոտեմ-նախնուն նվիրված ծեսի վերապրուկ է: Աքաղաղի զոհաբերությունը նախնիների պաշտամունքի հետ կապվող նվիրատվական ծեսերի արձագանքն է: Այդ օրը 1036 անվան անվանակոչության տոն է: Տներում ճաշկերույթներ են կազմակերպվում, որտեղ հոգևորական դասին և տղամարդկանց առանձնահատուկ ուշադրություն էր ցուցաբերվում:

Ցուց բառը նշանակում է «երևումն, ցուցումն, ցույց տալ, ցուցք ներկայացնել»: Ցուցք, ցուցմունք պետք է հասկանալ տոտեմական, երևակայական կերպարներով հերոսների, աստվածային ու կենդանական կերպարների կամ ուղղակի կերպարանափոխությամբ խաղ-ներկայացումներ: Բարեկենդանի, հատկապես հինգշաբթի և Բուն Բարեկենդանի օրը հայտնի է որպես կերպարանափոխությամբ երթերի, ներկայացում-խաղերի օրեր: Չնայած Բարեկենդանը կապվում է Ուտիս տատի, այսինքն՝ կանացի սկզբունքի հետ, սակայն հինգշաբթին մեռնող և հառնող տղամարդ աստվածության օր է: Օրվա բոլոր արարողությունները կապվում են միայն տղամարդկանց հետ: Այդ օրը տեղի են ունեցել հատուկ ծիսական պարեր ու խաղեր, որոնք պարունակում են ցանքսի, հատիկի, ջրի հովանավոր աստվածության հատկանիշներ: Հոգևոր դասի ներկայացուցիչները սգո և հիշատակության, ռազմական պարերի ղեկավարողն էին, ղեկավար էին ցուցքում, անվանակոչության տներում՝ ճաշկերույթի կառավարիչներ: Պահպանված այս օրենքը ուղիղ համեմատական է հնում քրմական դասի մեհենական ծեսերի ու պարերի հետ ունեցած կապին, պարզապես նրանց վերափոխված ձևերն են:

Վարդան Մամիկոնյանի ցուցքում ամենահանելուկային երևույթը նրա բազմադարյան, ավանդական պահպանվածությունն է և Բարեկենդանի հինգշաբթի օրվա հետ ունեցած կապը մայիսի 26-ի փոխարեն: Սա ապացույց է, որ ներկայացման հիմքում ընկած է դարերով հաստատված հիշատակության որոշակի տոն: Այդ է հաստատում Վարդան Մամիկոնյանի ծես բնորոշումը: Այսպիսով, Բարեկենդանի հինգշաբթի տեղի ունեցող Վարդան Մամիկոնյանի ցուցքը և նրան զուգակցվող բոլոր արարողություններն ու թատերականացված գործողությունները գարնանային ցանքսի, ջրի ու հատիկի հովանավոր աստվածություններին նվիրված մի տոն է, որի անունն անմիջականորեն կապվում է Վարդանի և 1036 անունը կրող տղամարդկանց անվանակոչության օրվա հետ: Ըստ երևույթին, այդ է պատճառը, որ տոնը մայիսի 26-ից տեղափոխվել է հնուց ի վեր հաստատված նախնիների հիշատակության օրը, որը տեղով, ժամանակով, իմաստաբանությամբ համապատասխանում է նախաքրիստոնեական տոնակատարությանը:

(Ժենյա Խաչատրյանի «Պարը հայոց մեջ» հոդվածների ժողովածուից)

www.magaghat.am