Texts / Articles / Ms. Naira Kilichyan/ Ο ΧΟΡΟΣ ΩΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ ΕΠΙΚΛΗΣΗΣ ΓΙΑ ΒΡΟΧΗ  

 

 

 

 

                    

Ο ΧΟΡΟΣ ΩΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ ΕΠΙΚΛΗΣΗΣ ΓΙΑ ΒΡΟΧΗ 

                            

( Έλληνο-αρμενικοί πολιτιστικοί παραλληλισμοί)

                       

 Δρ. Ναϊρα  Κιλιτσιάν 

 

Ο λαϊκός χορός αποτελεί μια χαρακτηριστική έκφανση της εθνικής παράδοσης. Ως  ένα χωρο-χρονικό, κινητικό είδος, υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές επιφέροντας σύμφωνα με τη σύνθεση του αρχαϊκού προτύπου νέα επίπεδα, τα οποία υπερισχύουν κατά τη διάρκεια του χρόνου απομακρύνοντας το χορό από την πρωταρχική του κατάσταση και δίνοντας του νέα έννοια και νέα χροιά. Κατ’αυτόν τον τρόπο έχουμε:

• • χορούς, που σήμερα δεν είναι παρά μέσα ψυχαγωγίας και διασκέδασης.
  •  χορούς, που έχουν χάσει το κινητικό τους κείμενο ενώ έχουν διαφυλαχτεί μόνον τα λόγια, τα οποία με τη σειρά τους μαρτυρούν το γεγονός πως υπήρξαν άλλοτε χορευτικά τραγούδια.
  • Χορούς, που στο παρελθόν υπήρξαν τελετουργικά χορευτικά άσματα και έχασαν το μελωδικό τους κείμενο.
  • Χορούς, των οποίον σώθηκαν οι ονομασίες μόνον και ορισμένες σύντομες ή δευτερεύουσες μαρτυρίες.
  • Χορούς, των οποίον η πλειονότητα σκηνοθετείται αφού έχει οικειοποιηθεί εκ νέου με τη βοήθεια των ΜΜΕ από το λαό με άλλη όμως μορφή, συνήθως εντελώς νέα και ξένη προς την αρχική παραλλαγή.

Σκοπός αυτής της μελέτης είναι η συγκέντρωση και ανάλυση των γνωστών εκείνων χορών, που αποτελούν μέρος της καθημερινότητας του λαού καθώς και της σκηνικής τέχνης, και οι οποίοι όμως στο πρόσφατο παρελθόν αποτέλεσαν μέρος μαντικών ιεροτελεστιών και είχαν ιδιαίτερη τελετουργική σημασία, σκόπιμες συμβολικές κινήσεις, καθώς επίσης κείμενα μουσικής απαγγελίας σε ύφος ρετσιτατίβο.

Για την ολοκλήρωση του θέματος χαράσσονται παραλληλισμοί μεταξύ του αρμενικού και ελληνικού πολιτισμού, ως εκφράσεις χαρακτηριστικές στους δύο λαούς της ιδίας γεωγραφικής έκτασης.

Γνωρίζουμε από την ιστορία του πολιτισμού, ότι πολλοί λαοί διενεργούσαν τελετουργικές πράξεις θετικής και αρνητικής μαγείας, μέσω των οποίων ήθελαν να κατευνάσουν τα κακά πνεύματα να αντιταχθούν στους κινδύνους που απειλούσαν τη φυλή ή την κοινότητα, ενώ ταυτόχρονα ζητούσαν την εύνοια και την προστασία των δυνάμεων του καλού. Ήταν ιδιαιτέρως έντονη η λατρεία των στοιχείων της φύσεως, από  της οποίες εξαρτάται η διαιώνιση του ανθρώπινου είδους.

Η ανομβρία και η ξηρασία που αποτελούν τραγωδία για τον τρόπο ζωής του γεωργού, εκδηλώθηκαν σε θρηνητικές ιεροτελεστίες. Υπήρξαν χορευτικά άσματα-θρηνωδίες για την ανομβρία, για τις επιπτώσεις του, για την καταστροφή της σοδειάς, καθώς επίσης χορευτικά άσματα, που όχι μόνο δεν ήσαν θρήνοι αλλά ωδές αισιοδοξίας  ή που εξέφραζαν την εύνοια του ουρανού. Σε αυτή την περίπτωση πιάστηκαν χέρι-χέρι και χόρεψαν με δεξιά κατεύθυνση, ως συμβολισμό της επιτυχίας, όπως είναι η κυρίως φορά στην πλειονότητα των λαϊκών χορών. Ενώ οι αριστερόστροφοι χοροί ήσαν τελετουργίες τραγικής φύσεως, ενδεικτικές της καταστροφικής πραγματικότητας και οι οποίοι αποκαλούνται Ταρς  παρέρ (Ανάποδοι χοροί)1. Ταρς σημαίνει ανάποδος, ανεπιτυχής. Γνωστή η παραλλαγή της στη διάλεκτο ως τέρς, καθώς επίσης μερικές κοινές εκφράσεις, όπως οι ταρς γκναλ (πάω ανάποδα), ταρς ασέλ (τα λέω ανάποδα), ταρς χασκανάλ (παρανοώ), ταρσβέλ (εναντιώνομαι) κλπ.2

Ο γνωστός γλωσσολόγος Χρατσιά Ατζαριάν ετυμολογώντας τη λέξη εράστ (ανομβρία), αναφέρει τη σανσκριτική λέξη ταρς (διψώ, ποθώ) και την ινδοευρωπαϊκη ρίζα ταρς (ξεραίνομαι, μαραίνομαι).3

Κατ’αυτόν τρόπο ταυτίζονται οι ανάποδης και αριστερής κατεύθυνσης συνδεδεμένοι με τον θρήνο για την ανομβρία μαγικοί χοροί, ως αντίστροφες μαγικές πράξεις που καθρεφτίζουντην αλλοίωση της επιτυχούς και δεξιάς πορείας της ζωής. Ταυτίζονται επίσης οι θετικής μαγείας με δεξιά πρόσω πορεία σύμφωνα με την κατεύθυνση του κύκλου της ζωής χοροί, όταν οι αριστερόστροφοι ή ανάποδοι χοροί δηλώνουν υποχώρηση και οπισθοδρόμηση. Ως απόδειξη συνδράμουν οι διαδεδομένοι στη Δ. Θράκη χοροί Προς τα πίσω, Ζερβός, Σια ή Στα πίσω, που ονομάζονται έτσι επειδή χορεύονται  προς τα αριστερά.4

Οι πόντιοι χορεύουν τον Τερς, που στην ποντιακή διάλεκτο σημαίνει ανάποδος.5 Έχουν επίσης κι άλλους αριστερούς χορούς τον Ανάποδο, την Τρυγόνα ή Τρυγονίτσα.

Η γνωστή συλλέκτης-μελετητήρια χορών Ντόρα Στράτου γράφει για τον χορό της Καισαρείας Ανάποδος: «Ο Ανάποδος χορεύεται, όπως μας είπαν, συνήθως από άντρες μόνον και πάει όλο ανάποδα, δηλαδή αριστερά κάνοντας ελαφρό κουλούριασμα φιδιού σε κίνηση και όχι σε ύπνωση ».6

Οι αρμενικοί χοροί ή τα χορευτικά τραγούδια του είδους έχουν διάφορες ονομασίες :Χαν Αμίρ, Τζαν Αμίρ, Ποπίκ μη κελίρ, Λαλουχάν (μην περπατάς ξυπόλητη Λαλουχάν), Τόι-τόι Ναργκίς, Σοχ ου ταν λτσιν πουτούκ, Ριχανέ, Σαραφανί. Είναι επίσης και οι καλούμενοι Ταρς ή Τζαχ παρ(ζερβός χορός), που χαρακτηρίζουν τη φορά του χορού, χωρίς ιδιαίτερη ονομασία.7 

Οι αναλύσεις στα λόγια των χορευτικών τραγουδιών μαρτυρούν την τραγική τους φύση, όχι μόνο σε σχέση με τον φυσικό όλεθρο, αλλά και με τις συμφορές του ανθρώπινου βίου.8

Εκτός των αριστερόστροφων χορών, με την ανομβρία και βροχή συνδέονται οι αρμενικοί χοροί Τσοραϊν παρ (χορός της ξηρασίας) από την περιοχή Αρτίκ και είδη του Γκορανί.

Στην τέχνη του αρμενικού λαϊκού χορού είναι γνωστός ο χορός Γκορανί, του οποίου οι λαογραφικές καταγραφές και οι αναλύσεις των κινητικών μουσικών και αναφορικών κειμένων του μαρτυρούν για τη σημασία και θέση του στο παρελθόν στις ιεροτελεστίες επίκλησης για βροχή. Ορισμένες παραλλαγές του Γκορανί, ως θρηνητικοί χοροί, είναι αριστερόστροφοι, ενώ οι υπόλοιποι, με σκοπό τη επίκληση για βροχή, έχουν δεξιά φορά (τα Γκορανί του Ερζερούμ και του Αλασκέρτ ).

Είναι καταγεγραμμένες πάνω από μια δεκάδα παραλλαγών του Γκορανί ή Γκερανί, που χορεύονται σε περιοχές τόσο της Δυτικής όσο και της Ανατολικής Αρμενίας, Αλασκέρτ, Χαϊότς τσορ, Σασούν, Ερζερούμ, Ταρών, Ταλίν.9   

Στην Αρμενία σήμερα χορεύεται το Γιάρεμ Γκορανί του Ταρών, που οπωσδήποτε έχει προ πολλού απωλέσει τον τελετουργικό του χαρακτήρα και είναι γνωστός ως σκηνικός χορός στη «Σειρά δημοτικών χορών του Ταρών».10  

Οι παραλλαγές του Γκορανί, που βασικά είναι χορευτικά άσματα, έχουν γενικώς τα δικά τους κινητικά, μουσικά και αναφορικά κείμενα.

Η ανάλυση της λέξης Γκορανί ή Γκερανί, που άπτεται με τις λέξεις γκορρ, γκορράλ, γκερ, σημαίνει θόρυβος,  κραυγή, θρήνος, μαρτυρά πως στο παρελθόν υπήρξε θρηνητικός και μαντικός χορός εναντίον της ξηρασίας.

Το μουσικό του μέτρο είναι 2/4, 5/8, 6/8. Το Γκορανί εδώ και καιρό έχει απωλέσει την τελετουργική του έννοια και ως  τις αρχές του 20^ου  αιώνα χορεύοταν ως κοσμικός χορός στις αρχές των εορτών και συγκεντρώσεων, κυρίως από γέροντες και γερόντισσες.  

Όμως οι πληροφορητές έχουν πάντα τονίσει πως το Γκορανί  στο παρελθόν ήταν τελετουργικός χορός, στηριζόμενοι στη φύση των κινήσεων και στα λόγια των χορευτικών τραγουδιών.11

Είναι χοροί με δεξιά φορά, ως έκφραση θετικής μαγείας, αργοί, βαρείς και με μονή στοίχιση. Η μουσική έχει τάση προς την ελάσσονα κλίμακα (μινόρε). Κατά τη διάρκεια δε του χορού συνοδευόταν από ζουρνά και νταούλι. Η χορευτική σειρά  χωρίς αισθητές μετατοπίσεις, χορεύει με μικρές κινήσεις, σχεδόν επιτόπου, καθώς επίσης με μπρος-πίσω βήματα προς το κέντρο. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικοί οι αργές, συρτές κινήσεις που υπονοούν το σύρσιμο του φιδιού.

Τα χέρια εκτελούν κυκλικές κινήσεις, που συμπλέουν με το γλίστρημα των ποδιών. Η διάχυτη διάθεση του μινόρε υπογραμμίζεται από ανάλαφρες αναπηδήσεις και βήματα σημειωτόν.11

Τα λόγια των χορευτικών τραγουδιών του Γκορανί αναφέρονται στην ευφορία της γης, με ερωτικές ενίοτε αποχρώσεις, ίσως υστερότερες  προσθήκες.

Κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης του Γκορανί του Αλασκέρτ ο επικεφαλής ή ένας από τους κορυφαίους χορευτές ή χορεύτριες καμιά φορά έβαζε ένα τάσι με νερό στο κεφάλι και χόρευε χωρίς να το αγγίσει. Ο χορός άρχιζε χωρίς τάσι, αλλά στην πορεία κάποιος έλεγε: «Φέρτε το τάσι, γεμίστε το νερό και ο τάδε ή δείνα ας το βάλει στο κεφάλι του. Εάν χυθεί το νερό σημαίνει πως χορεύει άσχήμα, εάν όχι, χορεύει καλά». Ο συγκεκριμένος χορευτής στερέωνε το τάσι στο κεφάλι χωρίς να διακόψει τη ροή του χορού και χόρευε.

Ένα μόνον άτομο είχε το δικαίωμα να χορεύει μέχρι τελικής κοπώσεως σε μια τέτοια συγκέντρωση. Όταν το νερό δεν χυνόταν, δίνανε σαμπάς (φιλοδώρημα) στον νταουλιτζή με την ευχή «για την υγεία του τάδε», μνημονεύοντας το όνομα του συγκεκριμένου ικανού χορευτή. Κατόπιν ο νταουλιτζής πλησίαζε εκείνον τον χορευτή και κάνοντας μια κυκλική κίνηση με το ξύλο του νταουλιού πάνω από το κεφάλι του έλεγε:«Σε σένα μακροζωία, να ζήσει ο τάδε (μνημονεύοντας τον δωρητή) που έδωσε χρήματα στον δείνα (λέγοντας το όνομα του χορευτή) για καλή υγεία». Και τότε μόνο ο νταουλιτζής αποκτούσε το δικαίωμα να κρούσει ξανά το νταούλι.

Στην Κύπρο χορεύουν επίσης με μια στάμνα ή μ’ένα ποτήρι νερό. Σ’αυτή την κατηγορία ανήκουν οι χοροί Τατσιά ή Τατσά (στην κυπριακή διάλεκτο σημαίνει κόσκινο)με τον κόσκινο, Καντήλας, Αραπιές της Καντήλας, Αραπιές Πρώτος.12

Οι παραπάνω είναι ανδρικοί μοναχικοί χοροί και ευκαιρία για επίδειξη επιδεξιότητας και δεξιοτεχνίας. Χορεύοντας την Καντήλα ισορροπούν στο κεφάλι ένα ποτήρι ή μια στρογγυλή κανάτα νερό. Στην Τατσιά ο χορευτής τοποθετεί ένα κόσκινο και μία ή περισσότερες κούπες. Χορεύει ισορροπώντας για να μη χυθεί το νερό.

Αποτελούν παραλλαγές του χορού Τατσιά οι κυπριακοί Μαχαίριν και Δρεπάνι, που χορεύονται συνοδεία της ίδιας μουσικής και κάνουν επίδειξη δεξιοτεχνίας είτε με το γεμάτο ποτήρι στο κόσκινο στη μια περίπτωση και στην άλλη με το μαχαίρι και το δρεπάνι. Παραλλαγή του χορού Δρεπάνι είναι ο χορός θερισμού Δράκος των Γρεβενών (Μακεδονία).

Οι χωριάτες μετά το θερισμό αφήνουν ελεύθερη μικρή λωρίδα γης «για να κάνουν το δράκο, όπως τον έκαναν και οι παππούδες τους». Δηλαδή θερίζουν τα στάχυα με τρόπο ώστε να αφήνουν μία λωρίδα σε σχήμα δράκου. Μετά από μικρή ανάπαυλα ο πρώτος θεριστής, ο κορυφαίος του χορού, αρχίζει τον χορό και τραγούδι και ακολουθούν οι υπόλοιποι. Κατόπιν παρατάει τους άλλους και μπαίνει στον «δράκο» και θερίζοντας τα ψηλά στάχυα τα δίνει στα κορίτσια «για να πλέξουν το χτένι».

Τα κορίτσια τραγουδούν «Το δράκο μας τον πλέκουμε, κυρά μας κοσκινίζει». Όταν ο πρώτος θεριστής βγαίνει έξω από το «δράκο» οι υπόλοιποι σταματούν να χορεύουν και κατεβάζοντας τα δρεπάνια από τον ώμο, αρχίζουν να θερίζουν τραγουδώντας «Το δράκο τον θερίζουν, κυρα΄ μας κονομιέται». Κατόπιν δένουν τα δεμάτια, τα οποία όσο πιο βαριά είναι και πυκνά, σημαίνει πως τόσο πιο καλή θα είναι η σοδειά.

Σε άλλες περιοχές των Γρεβενών ενώ χορεύουν οι θεριστές, ο πρώτος θεριστής εισέρχεται στο «δράκο» και αρχίζει να τον θερίζει σταυροειδώς, σχηματίζοντας τελικά έναν μεγάλο σταυρό.

Εμφανώς, όλοι αυτοί οι χοροί που σήμερα εμφανίζονται ως μέσα επίδειξης επιδεξιότητας και δεξιοτεχνίας, είναι βέβαιον πως στο παρελθόν αποτέλεσαν μέρος ιεροτελεστιών και λειτούργησαν ως μιμητικές ή παθητικές μαγείες. Στο χρόνο έχοντας χάσει τα τελετουργικά στοιχεία, παρέμειναν μόνον ως εκδήλωση  ταχυδακτυλουργίας και δεξιοσύνης, γεγονός που ενθουσίαζε το κοινό, γι’αυτό και διαφυλάχτηκαν.13

Στο Αρτίκ της Αρμενίας καθώς και ορισμένες περιοχές της Ελλάδας (Πίλαρος Κεφαλονιάς, Γιαννάδιο Κόνιτσας, κλπ) χόρευαν με ποτήρια γεμάτα κρασί αντί για νερό, που αποτελεί επίσης μεταλλαγή  σαν έκφραση των υστερότερων  χρόνων και ίσως να σχετίζεται με τη λατρεία των προγόνων, αφού μετά τη λήξη της τελετής έχυναν στη γη το κρασί.14   

Αυτοί είναι συνήθως μοναχικοί ή ομαδικοί χοροί, όπου δικαίωμα ξεχωριστού χορού (σόλο) έχει μόνον ο πρώτος ή ο καλύτερος χορευτής ή ο επικεφαλής των θεριστών, από το χορό του οποίου εξάλλου εξαρτάται η εξέλιξη της τελετουργίας. Το πρόσωπο αυτό ταυτίζεται με τον αρχιερέα πρώιμης εποχής ή τον αρχηγό κοινότητας, ο οποίος ήτανε υπεύθυνο της ιεροτελεστίας.

Ο αρμενικός χορός Γκορανί δεν ξεχωρίζει μόνο για τον χορό παθητικής μαγείας του κορυφαίου που πασχίζει να προσφέρει το χρήσιμο για την καρποφορία και τη ζωή νερό, κρατώντας το ψηλότερα από κάθε τι, αλλά και για τις κινήσεις με πέλματα που έρπονται και μιμούνται το σύρσιμο φιδιού, καθώς επίσης για τα ποικίλα τραγούδια χορού με τις ταυτόχρονες αινιγματικές (καβαλιστικές) κινήσεις και τις ευχές του νταουλιτζή. 

Αποτελούν μαρτυρία του λατρευτικού του υπόβαθρου όλα εκείνα τα προσκώμματα, που αντιμετώπισε ο χορός. Δεν τον χόρευαν κατά τη διάρκεια των προσκυνημάτων, στους γάμους, στην γιορτή της Ανάληψης. Απαγορεύεται επίσης κατά σειράν ο χορός με το γεμάτο τάσι, ο διαρκής χτύπος νταουλιού από τον οργανοπαίχτη κλπ..

Έτσι μπορούμε να συμπεράνουμε πως οι ελληνικοί χοροί με γεμάτο τάσι ή ποτήρι στο κεφάλι, όμοια με τον αρμενικό χορό Γκορανί, αποτελούν κατάλοιπα κληρονομιάς των ίδιων τελετουργικών χορών επίκλησης για βροχή, που εξαφανίστηκαν κατά τη πορεία του χρόνου και παρέμεινε μόνο το τμήμα επίδειξης επιδεξιότητας με το γεμάτο τάσι στο κεφάλι.

Όπως ελέχθη παραπάνω, κατά τη διάρκεια των ιεροτελεστιών με σκοπό την επίκληση για βροχή, οι άνθρωποι ζήτησαν την εύνοια του ουρανού, το πότισμα της γης και την καρποφορία, την εξασφάλιση της ανθρώπινης ζωής.

Αυτή η τελετουργική νοοτροπία βρίσκει την έκφρασή της στη συμβολική φόρμουλα: ξηρασία-γη (γυναικεία φύση)-όφις (δράκος, φαλλός) – βροχή(νερό, σπέρμα). Δηλαδή κατά τη διάρκεια τις ανομβρίας, η διψασμένη γη, που συμβολίζει την απαρχή της γυναικείας ύπαρξης, επιθυμεί διακαώς το σάλεμα του φιδιού, που εξομοιώνεται με την ανδρική φύση, με αποτέλεσμα την βροχή, το νερό, ήτοι σπέρμα και γονιμότητα.

Η σχέση «ξηρασία (γη), όφις (δράκος), βροχή (ουρανός)» εκδηλώνεται στην ακόλουθη αρμενική δοξασία περί ανομβρίας: «Η ανομβρία ενίοτε αρχίζει εξαιτίας εκείνων που έχοντας αποθηκεύσει μεγάλες ποσότητες σιτηρών, προσπαθούν να τα πουλήσουν ακριβά. Γι’αυτό το σκοπό «δένουν τον ουρανό» για να καταστρέψουν τη σοδειά. Το δέσιμο υλοποιεί ο μάγος με γράμματα μαγικά, ο οποίος τα γράφει στο κεφάλι του αρσενικού φιδιού με το αίμα θηλυκού φιδιού». Δηλαδή, η καταστροφή της γυναικείας φύσης έδενε τη διαδικασία καρποφορίας, αφήνοντας το αρσενικό φίδι χωρίς ταίρι.

Είναι πρόδηλη η σχέση της τοποθέτησης του τασιού στο κεφάλι και των μιμητικών με σύρσιμο φιδιού κινήσεων των ποδιών του χορού Γκορανί από το Αλασκέρτ με την παθητική θετική μαγεία με σκοπό την προσδοκία της βροχής. Το ίδιο μας  μαρτυρά επίσης σε διάφορα με τους αριστερόστροφους τραγικούς χορούς, η δεξιά, θετική κατεύθυνση του ως άνω Γκορανί, που θεωρείται σπάνιος στην κατηγορία αυτόν των χορών.

Με όλα τα παραπάνω τραγούδια με κινήσεις μιμητική, μαγικής ή άλλης φύσεως ο άνθρωπος προσπάθησε ν’αντισταθεί στις δυνάμεις του κακού, να σπάσει τα δεσμά του ουρανού και να προκαλέσει βροχή.

Μια άλλη επίσης μαρτυρία με σκοπό την πρόκληση βροχής είναι η ποντιακή συνήθεια της καύσης του φιδιού ή ειδικής προσευχής και λιτάνευσης. Συμφώνα με μαρτυρίες μετά τις παραπάνω διαδικασίες άρχιζε η βροχή.15

Σε τούτη την περίπτωση ο όφις σύμβολο χθόνιας θεότητας θυσιαζόταν με σκοπό τον κατευνασμό των ουρανίων δυνάμεων.

Κατά μια άλλη ελληνική παράδοση: «Πρώτα ο ουρανός ήταν τόσο χαμηλός, που ακουμπούσε στη γη και τον έγλειφαν τα βόδια. Το φίδι από φθόνο άναψε μεγάλη φωτιά για να τον κάψει. Η καλόγνωμη γουστερίτσα όμως, αν και είναι από την ίδια γενεά με το φίδι, βοήθησε τον ουρανό και έφερε με το στόμα της νερό από τη θάλασσα και έσβησε τη φωτιά. Και τότε ο ουρανός θύμωσε με την κακία του γείτονα φιδιού και ζήτησε ύψος από τη θάλασσα, αντιπροτείνοντάς της βάθος. Η θάλασσα το δέχτηκε, τον βοήθησε να σηκωθεί αψηλά και από τότε ο ουρανός ανέβει εκεί που το βλέπουμε σήμερα».16

Ο όφις παρακινούμενος από ζήλια ανάβει φωτιά για να κάψει τον ουρανό, δηλαδή το φίδι είναι για μια ακόμη φορά μέσον «για να δέσει τον ουρανού» και να προκαλέσει ζημιά.

Τόσο στις αρμενικές όσο στις ελληνικές παραδόσεις συχνά συναντάμε το φίδι ως κεντρικό ήρωα. Ο όφις θεωρείτο το πνεύμα του σπιτιού και γι’αυτό ήταν μεγάλη αμαρτία η θανάτωσή του.17

Στην Κάρπαθο πίστευαν, ότι τα πνεύματα που επικρατούσαν στις σπηλιές και τα ορεινά ποτάμια ήσαν πελώρια φίδια. Το φίδι θεωρείτο πνεύμα του καλού και γι’αυτό το λόγο του αφιέρωναν την πρώτη πρόποση σε κάθε συγκέντρωση ή γλέντι. Πίστευαν επίσης, ότι τα πνεύματα των προγόνων μετατρέπονται σε πνεύματα, που προστατεύουν τους κληρονόμους και τα ακίνητά τους.18

Σχέση με αυτή τη νοοτροπία έχει και το γεγονός, ότι ο χορός Γκορανί με κινήσεις που μιμούνται το φίδι σε υστερότερα πολιτισμικά χρόνια τον χόρευαν πάντα στις αρχές των συγκεντρώσεων, αφού στην αρχή χόρευαν  πάντα στις αρχές των συγκεντρώσεων, αφού στην αρχή χορεύουν συνήθως τους αφιερωμένους στη μνήμη των προγόνων χορούς.

Στην ελληνική χορευτική παράδοση εκτός από τον ποντιακό Ανάποδο αριστερόστροφο χορό, που μιμείται το κουλούριασμα του φιδιού, είναι γνωστός ο Φιδίσιος ή Τρεχάτος από την περιοχή Νεοχωρούδα Θεσσαλονίκης.

Εδώ πρέπει επίσης να τονιστεί, ότι σύμφωνα με την αρμενική και την ελληνική λαϊκή νοοτροπία η διαδεδομένη παράδοση ν’αποκαλούμε κεφαλαίο και ουραγό τον πρώτο και τον τελευταίο αντιστοίχως χορευτή κάθε χορευτικής σειράς, συνδέεται με τη μορφή του φιδιού.

Πολύ φυσικό αφού η χορευτική σειρά παρομοιάζεται με ένα ζωντανό ον, η κεφαλή και η ουρά του οποίου ολοκληρώνουν εκείνο το τελετουργικό φαινόμενο, που συνδέεται με επίγειες και χθόνιες θεότητες καθώς επίσης με τον τελικό σκοπό της συγκεκριμένης τελετουργίας.19

       Στις λαϊκές δοξασίες συχνά ταυτίζονται το φίδι και ο δράκοντας, που δυνατόν να μεταμορφωθούν  σε ανθρωπόμορφους γίγαντες ή τέρατα.

Κατ’αυτόν τον τρόπο, στον ελληνικό χορό Δράκος το ομώνυμο τέρας αποτελεί και το αντικείμενο λατρείας, που τιμήν και εξευμενίζουν ως χθόνια θεότητα, ένα αρχαιότατο πνεύμα-τοτέμ,  σχηματίζοντας έναν δράκο κατά τη διάρκεια του θερισμού, ώστε να προφυλάξει το χωράφι από την ξηρασία, να φέρει βροχή, να αποδεσμεύσει τα υπόγεια και τα ουράνια ύδατα, χαρίζοντας τέλος άφθονη σοδειά και ευημερία.

Στην Λακωνία αν μπουμπουνίσει των Αγίων Σαράντα , στις 9 Μαρτίου, πιστεύουν πως τα φίδια κατεβαίνουν  40 μίλια από στο βάθος της γης ή ανεβαίνουν 40 μίλια από τα έγκατα της γης.20

Η ακόλουθη διαδεδομένη στο Αλασκέρτ τελετή επίκλησης για βροχή συνδέεται με το Γκορανί της ίδιας περιοχής. Για να ξαναβρέξει μετά από μακρά περίοδο ξηρασίας, οι άντρες φτιάχνουν μια ξύλινη κούκλα, στερεώνοντας στη σκούπα ένα σταυροειδές ξύλο, που υπονοούν τα χέρια της και τη ντύνουν νύφη. Αυτή η ιεροτελεστία είναι διαδεδομένη επίσης σε πολλές περιοχές της Δυτικής, καθώς και της Ανατολικής Αρμενίας, όπου η ξύλινη κούκλα λαμβάνει διάφορες ονομασίες: Αντζρεβή χαρς (Βρόχινη νύφη)  Χουσκουρουρίκ, Τσολί, Νουρίν, Πουρπατίκ, Πουρπατικίν κλπ..21

Δύο άντρες κρατούν την κούκλα από τα χέρια και τάχα την περπατούν τραγουδώντας:

 Σε πολλά μέρη τα παιδιά την πάνε βόλτα, τραγουδούν και χορεύουν, της μαζεύουν δώρα. Η συμμετοχή των παιδιών στη θέση των αντρών ίσως είναι νεότερο φαινόμενο και τοπική παραλλαγή της ιεροτελεστίας.

Η αρμενική ιεροτελεστία για τη Νύφη της βροχής ή της Χουσκουρουρίκ, παρομοιάζει με την ποντιακή τελετή για βροχή με την κούκλα ονόματι Κουσκουκουρά.

Σε εποχές παρατεταμένης ξηρασίας, όταν ο ιερέας του χωρίου δεν έχει καλέσει το λαό σε προσευχή και περιφορά (πομπή), οι άντρες συνάζονται και φτιάχνουν μια ξύλινη κούκλα, την ντύνουν με παλιά ρούχα και κρατώντας την από τα χέρια την περιφέρουν στο χωριό. Ένας από τους άντρες κρατάει κόσκινο πίσω από την κούκλα. Μαθαίνοντας για την περιφορά, γυναίκες και κοπέλες ξεμυτίζουν στο κατώφλι με δοχεία γεμάτα νερό και στη θέα της κούκλας, χύνουν το νερό στο κόσκινο. Αν δεν μπορέσουν να καταβρέξουν τον άντρα με το κόσκινο, διότι εκείνος τις απέφυγε, καταβρέχουν την κούκλα. Στο διάστημα γίνεται ο εξής τελετουργικής φύσεως διάλογος με τις γυναίκες να ρωτούν «Κουσκουκουρά τι θέλεις;» και τον άντρα με το κόσκινο ν’απαντά «Θέλω βροχή από τον Θεό». Τότε οι κοπέλες εύχονται «Όπως τούτο το νερό χύνεται στην κεφαλή σου, έτσι να πέσει κι η βροχή».

Αφού  περιφερθεί σε όλα τα σπίτια του χωριού η πομπή τραβάει προς το ποτάμι και ρίχνουν εκεί τον άντρα  με το κόσκινο και την κούκλα , λέγοντας «Όπως τρέχει το ποτάμι, έτσι να τρέξει κι η βροχή».

Οι ποντιακές τελετές επίκλησης για βροχή μαρτυρούν την πρώιμή της καταγωγή, όταν ο άνθρωπος μέσω μιμητικών-μαγικών πράξεων προσδοκούσε την επιτυχία με την αρχή «όμοιος ομοίω πελάζει».

Στην συγκεκριμένη περίπτωση η τελετή σχετίζεται με τη λατρεία του νερού και της βροχής με τη θετική τους παντοδυναμία.24

Στην περιγραφή της τελετής λέγεται, πως εάν ο παπάς του χωριού δεν έκανε στην εκκλησία καμία παράκληση-προσευχή, τότε οι άνδρες ανελάμβαναν τη διοργάνωση της τελετής. Δηλαδή, χρησιμοποιούσαν τα απαραίτητα δοκιμασμένα μέσα παλαιοτέρων εποχών, τα οποία και εκλάμβαναν ως μέσα πραγματικής σωτηρίας.

Ένα από τα συστατικά της ποντιακής τελετής αποτελεί η περίχυση

 του νερού στο κόσκινο, κίνηση που μιμείται τη βροχή.

Στις λαϊκές δοξασίες το κόσκινο έχει διάφορες ιδιότητες: κάθαρσης, πρόληψης του κακού, γονιμότητας, πρόκλησης της βροχής κλπ.

Η αρμενική λέξη μαγ (κόσκινο) αντιστοιχεί με το στρογγυλό, αποτελούμενο από ξύλινο πλαίσιο και πλεγμένο με λεπτό μεταλλικό δικτυωτό πάτο εργαλείο, που χρησιμοποιούν για να καθαρίζουν σιτάρι, κριθάρι ή άλλα δημητριακά από τυχόν χαλικάκια και την ήρα.

Υπάρχουν διάφορα είδη κόσκινα για καθαρισμό αλεύρου, χώματος κλπ. Το ρήμα μαγέλ (κοσκινίζω) σημαίνει περνάω από κόσκινο δημητριακά, χώμα, πετραδάκια κλπ. και μεταφορικά, καθαρίζω, επιλέγω, φιλτράρω. Έχει επίσης κι άλλη σημασία και σημαίνει στάζω, ρίχνω ελαφρά (βροχή, χιόνι).25

Υπάρχει η αρμενική έκφραση αντζρέβ μαγέλ (κυριολεκτικά κοσκινίζει βροχή) που αντιστοιχεί με το ψιχαλίζει.26

Κατά τη διάρκεια ξηρασίας στη Γουμενίτσα του Κιλκίς χορεύουν Ντούντουλο ώστε να προκληθεί βροχή, τραγουδώντας «να ψιχαλίσει, Θεέ μου, να γίνουν τα σιτάρια». Το τραγούδι συνήθως το λέει κάποια ηλικιωμένη ή η μητέρα ή η αδελφή του παιδιού που βρίσκεται στο επίκεντρο της τελετής.

Στο Γκέλβερι της Καππαδοκίας είναι γνωστή μια άλλη τελετή επίκλησης για βροχή, σύμφωνα με την οποία, στολίζουν με άνθη μια κοπέλα, της τοποθετούν ένα κόσκινο στο κεφάλι και τη σκεπάζουν με σεντόνι δίκην καλύπτρας (βέλο).

Μετά ένα άλλο κοριτσάκι συνοδεύει την Νύφη της βροχής και περιφέρονται από σπίτι σε σπίτι. Όλοι περιχύνουν με νερό το κεφάλι της νύφης, η οποία χορεύει και τραγουδά «Στη σκάφη ζυμάρι, στο πηγάδι λάσπη, δώσε, Θεέ μου, δώσε μια δυνατή βροχή». Ταυτόχρονα οι συγχωριανοί τη φιλεύουν σιτάρι, διάφορα δημητριακά και ξηρούς καρπούς.

Κι εδώ, όπως και στην περίπτωση της τελετής επίκλησης για βροχή των ποντίων, βάζουν κόσκινο στο κεφάλι, χύνουν νερό και γίνονται πράξεις που μιμούνται τη βροχόπτωση.

Ο προαναφερθείς κυπριακός χορός Τατσιά, που περιλαμβάνεται στη σειρά των χορών με το κόσκινο, αποτελεί επίσης παράδειγμα τελετής επίκλησης για βροχή.

Το κόσκινο ως σύμβολο αποτρεπτικό του κακού, χρησιμοποιήθηκε ειδικά στις γαμήλιες τελετές, όταν τοποθετούσαν σε κόσκινο τα δώρα και τα γλυκίσματα που έστελναν στη νύφη από το σπίτι του γαμπρού.27

Οι καλεσμένοι του γάμου στην Κύμη της Ευβοίας έφεραν ως δώρο κουλούρια, κρασί κι ένα κόσκινο με σιτάρι Το σιτάρι το άδειαζαν πάνω στο στρωσίδι, έβαζαν το κόσκινο κατά μέρους και χόρευαν. Την ώρα του χορού ο γαμπρός κάθε τόσο κλώτσαγε το κόσκινο.

 Στα βλαχοχώρια μετά το γαμήλιο γεύμα η αδελφή του γαμπρού εκτελούσε μαζί με τους νέους προσκεκλημένους το Χορό του κόσκινου (coriula a cirlui).28

Το γεμάτο κόκκους σιταριού και γλυκίσματα κόσκινο, δεν ήταν μόνο σύμβολο αποτροπής του κακού, αλλά και αφθονίας, σοδειάς και καρποφορίας, ενώ η ύπαρξη του στις γαμήλιες τελετές λειτουργούσε ως μέσον για την εξασφάλιση ευγονίας στο νιόπαντρο ζευγάρι.

Το φαινόμενο συναντάται και στην αρμενική λαϊκή ποίηση στο Χναμοτσίκ (παιγνιοτράγουδο του προξενιού), όπου λένε: 

Σου δίνω κόσκινο με χρυσό,

Πάρε το, φιλιώσου, συμπεθέρα.29

Το κόσκινο έχει δίχτυ, λόγος για τον οποίο θεωρήθηκε φύλακας από τις δυνάμεις του κακού στις λαϊκές δοξασίες.

Στη Ζάκυνθο π.χ. υπήρχε η εξής δοξασία: «Οι καλικάντζαροι μπαίνουν στο σπίτι από την καμινάδα, γι’αυτό και οι νοικοκυρές τοποθετούν ένα κόσκινο στην είσοδο της καπνοδόχου, ώστε ο καλικάντζαρος να χασομερήσει μετρώντας τις τρύπες του κόσκινου, να τον προλάβει το χάραμα και να φύγει με το που θα λαλήσει ο πετεινός».30

Σε περιοχές της Αρμενίας η βροχή λέγεται επίσης τορρ, που, έχει κι άλλες σημασίες. Σημαίνει βέλος (λεπτή καλύπτρα προσώπου) με προστατευτική λειτουργία, καθώς επίσης δίχτυ ψαρέματος.31 Τορρ γκτσέλ, τζκελ  (απλώνω και μαζεύω το δίχτυ) είναι μια έκφραση που στην πραγματικότητα σημαίνει ρίχνω το δίχτυ για ψάρι κι έχει την έννοια έλκω, υποτάσσω με δόλο κάποιον στην επιρροή μου, δηλαδή «τορρν ενγκνέλ», πέφτω στην παγίδα, κοινώς, στη λούμπα κάποιου. Άρα  και στις δύο έννοιες του (βέλο και δίχτυ) η λέξη τορρ εκφράζει το σύμβολο του αποτρεπτικού και του φυλαχτού.32

Εξ ού και συμπεραίνουμε, ότι η τορρ-βροχή υπό την έννοια της προφύλαξης (από ξηρασία, ανομβρία ακαρπία) μπορεί να θεωρηθεί ισάξια με την καλύπτρα και ιδιαιτέρως με το δίχτυ.

Σε διάφορες περιοχές της Αρμενίας (Τζαβάχκ, Σιράκ, σε χωριά στη λεκάνη της λίμνης Σεβάν) κάθε μέρα κατά το χάραμα τα κορίτσια ή οι νεαρές  νύφες σκουπίζουν και καθαρίζουν τα χωμάτινα μέρη του δαπέδου, τις αυλές, καθώς επίσης τον  περίγυρο του σπιτιού. Πριν σκουπίσουν, σχεδιάζουν με λεπτές σταγόνες νερού που ρέει από κανάτες με στενά στόμια (δηλαδή καταβρέχουν για να μη σηκωθεί σκόνη). Αρχίζοντας από τη μέση φτάνουν ελικοειδώς στους τοίχους, σχηματίζοντας κύκλους μεταξύ τους ή σχεδιάζοντας ορθογώνια ή λοξά πλέγματα. Ουσιαστικά αυτή η διαδικασία αποτελεί τελετή κάθαρσης, που στοχεύει να συλλάβει σε δίχτυ ή σε πλέγμα τα κακά πνεύματα που αφθονούν στο πάτωμα και να τα εκδιώξει από το σπίτι, τον κατοικημένο χώρο κι ακόμη από τις αυλές και τον περιβάλλοντα χώρο.33

Έτσι το κόσκινο, δηλαδή το δίχτυ λειτουργεί και ως καθαριστικό. Καθαρίζει όχι μόνο το σιτάρι, το χώμα κλπ., αλλά καθαρίζοντας το προστατεύει συγχρόνως κι από το κακό. Η βροχή, όταν τρέχει, έχει επίσης την ιδιότητα να καθαρίζει, να θεραπεύει, να προκαλεί καρποφορία.34

 Με όλα αυτά γίνεται σαφής η πραγματική σημασία των χορών και των τελετουργιών με κόσκινο, η οποία στην ουσία συνδέεται με την τελετή επίκλησης για βροχή και εκφράζει τη συμβολική σχέση «κόσκινο (δίχτυ)- βροχή (νερό)- σιτάρι» ταυτιζόμενο με τη σχέση «φυλαχτό (φιλτράρισμα) – πότισμα (καρποφορία)- σοδειά (ευημερία)».

Σε πολλές περιοχές της Ελλάδος είναι διαδεδομένη η τελετή επίκλησης για βροχή Περπερούνα, γνωστή και ως Περπερίτσα, Ντούτουλε, Βερβερίτσα κλπ.35 Σε κάθε περιοχή η συνήθεια έχει και διαφορετικά γνωρίσματα.

Την Περπερούνα την ντύνουν με παλιά ρούχα κοριτσιού ή μερικές φορές αγοριού και τη στολίζουν με πράσινα φύλλα. Κατόπιν τα παιδιά την περιφέρουν στο χωριό κι ενώ ο κόσμος την καταβρέχει με νερό από κανάτα, της δίνει λεφτά, η Περπερούνα χορεύει και τα παιδιά τραγουδούν: «Βερβερίτσα περπατάει, το Θεό παρακαλεί, Θεέ μου βρέξε μια βροχή…».

Είναι ένας δρομικός χορός, ελεύθερος και απλός σε κινήσεις, ακριβώς όπως και στον αντίστοιχο αρμενικό χορό της Βρόχινης Νύφης, που κι αυτήν την περιφέρουν τα παιδιά.

Σε μερικές περιοχές της Ελλάδας πηγαίνουν την Περπερούνα στο ποτάμι, όπου ο ένας αφού καταβρέχει τον άλλον, περιφέρονται σε όλο το χωριό με χορό και με τραγούδι.

Ο Προφήτης Ηλίας θεωρείται ο κυρίαρχος της βροχής, της καταιγίδας και της αστραπής. Οι χωρικοί της Κύπρου και της Β. Θράκης (που μετανάστευσαν το 1923 από τη Μακεδονία) απευθύνονται σ’αυτόν.

Η γιορτή του Προφήτη Ηλία είναι στις 20 Ιουλίου, αλλά οι τελετές Θυσίας με σκοπό τη βροχόπτωση και κουρμπάνια χωριάτικα  γίνονται στο διάστημα μεταξύ Αγ. Γεωργίου και Αγ. Αθανασίου (2 Μαΐου), διότι τότε παρατηρείται συνήθως η ξηρασία. Θυσιάζουν 10-15 κριάρια, τιμώντας τον άγιο για να μεσολαβήσει στο Θεό ώστε να στείλει βροχή. Την προηγούμενη κάνουν δέηση και την λεγόμενη Περπερούνα.  Κι όταν βροντά κι αστράφτει, πιστεύουν πως ο Προφήτης Ηλίας περνάει με το άρμα του από τον ουρανό και αντιπαλεύει τον δράκοντα με όπλο την αστραπή του.

Οι μορφές θεοτήτων και αγίων που καταπολεμούν το δράκο είναι γνωστές από τα ειδωλολατρικά χρόνια. Ο Βισαπακάγ Βαχάκν (δρακοκτόνος Βαχάκν) είναι ο ήρωας της αρμενικής μυθολογίας, που αν και τον έχει απαγάγει ο δράκος της καταιγίδας, κατορθώνει να ελευθερώσει τα «δεσμευμένα» ουράνια ύδατα. Αφού σκοτώνει το δράκο και απελευθερώνει τα ουράνια ύδατα ή την Αστγίκ (την αντίστοιχη Αφροδίτη), εικάζεται πως ενώνεται με την τελευταία με τα ιερά δεσμά του γάμου. Τούτο συνάγεται και από το γεγονός, ότι οι εορτές του Βαρταβάρ με τις οποίες άρχιζε η αρμένικη παγανιστική Πρωτοχρονιά ήσαν αφιερωμένες στην Αστγίκ.

 Η γιορτή συμβολίζει το αρχαίο τελετουργικό μυστήριο του δράκου-ανθρώπου, της απελευθέρωσης των δεσμευμένων υδάτων, του ιερού θεϊκού γάμου, του νέου έτους, της απαρχής του νέου κόσμου και της γονιμότητας.36

Στην γιορτή του Βαρταβάρ στην Αρμενία ο ένας καταβρέχει τον άλλον κι όλοι χορεύουν, τραγουδούν και προσφέρουν θυσίες. 37

Το Βαρταβάρ είναι γιορτή των νερών και η συνήθεια της κατάβρεξης αποτελεί μαγικό μέσον καταπολέμησης της ξηρασίας και το οποίον συμβολίζει τον αγώνα εναντίον του Πύθωνα, που έχει δεσμεύσει τα ύδατα εναντίον του Δράκου ή του Όφη.38

 Στα τραγούδια του ελληνικού λαού ο Άγιος Γεώργιος είναι ο δρακοντοκτόνος, ο ήρωας του παραμυθιού που με το κοντάρι του σκοτώνει το θεριό και γλιτώνει τη βασιλοπούλα, η οποία έχει δοθεί βορά στο θηρίο, για ν’αφήσει το νερό της πολιτείας να τρέξει.

 Το στοιχείο αυτό του μύθου πέρασε και στα έθιμα της λατρείας στην Αράχωβα της Παρνασσίδας, όπου τιμούν τον Άγιο ως πολιούχο. Μετά τον Εσπερινό, δηλαδή και τη λιτανεία, κατά την οποία περιφέρουν την εικόνα του Αγίου σε όλο το χωριό, αρχίζει ο χορός με τούμπανα και καραμούζες. Αρχίζουν πρώτα οι γέροντες και χορεύουν τραγουδώντας το Πανηγυράκι. Κάθε μπροστέλα (κορυφαίος του χορού) που θα μπει, αρχινάει το τραγούδι το Πανηγυράκι, έστω κι αν πει έπειτα άλλο τραγούδι. Εν τω μεταξύ έχουν κόψει το νερό, και την ώρα που λεν: «Απόλα, δράκο μ’, το νερό να πιει το πανηγύρι», απολάνε πάλι από τη δεξαμενή το νερό.

Η συντριπτική πλειοψηφία των επικών διηγήσεων που είναι πλεγμένοι για τους προγόνους του αρμενικού έθνους, έχουν σχηματιστεί στον ιστό του αποκαλούμενου ινδοευρωπαϊκού θρύλου, ο οποίος έχει μεγάλη διάδοση στους αρμενίους και έγκειται στον αγώνα πάνω στις νεφέλες μεταξύ του δράκου και του διώκτη του.

Το κεντρικό θέμα όλων των προαναφερθέντων θρύλων και όσων λατρευτικών τελετών πηγάζουν απ’αυτούς για να καταλήξουν ως λαϊκές τελετουργίες ή συνήθειες, είναι η θυσία. Το θύμα δεν αποκλείεται να είναι παιδί, όπως η Περπερούνα, η πριγκίπισσα στο θρύλο του Αγ. Γιώργη, το κοριτσάκι με το νυφικό βέλο στην Καππαδοκία, η συμβολίζουσα το θύμα αρμενική Χουσκουρουρίκ και ποντιακή Κουσκουκουρά κλπ.

Οι ερωταποκρίσεις στην ποντιακή τελετή επίκλησης για βροχή, αποδεικνύει τον τελετουργικό διάλογο που γίνεται μεταξύ ανθρώπων και του συμβολικού θύματος και απευθύνεται στον Θεό. Στο τέλος της τελετής ρίχνουν στο ποτάμι, δηλαδή θυσιάζουν το σύμβολο του θύματος και το παιδί με το κόσκινο, που αποτελεί διπλό συμβολισμό. Ενώ η θυσία δεν είναι άλλο από μια συμμαχία μεταξύ Θεού και ανθρώπων.

Στην πρώιμη πολιτιστική εποχή πίστευαν πως όλα τα φαινόμενα της φύσης είχαν πνεύματα, όπως στην περίπτωσή μας, τα νερά, οι πηγές, οι ποταμοί, οι λίμνες και οι θάλασσες. Τα πνεύματα είχαν τη μορφή οφιόσχημων δράκων, θαλάσσιου ταύρου, νεράιδας, άραβα κλπ.

Ο άνθρωπος ως θύμα έπρεπε να κατευνάσει τα πνεύματα με τη ζωτικότητα του και στη διάρκεια της ζωής του να τα συμφιλιώσει με τους ανθρώπους.39 Σύμφωνα με ορισμένους αρμενικούς και ελληνικούς μύθους και θρύλους, ο δράκος ή το φίδι που κλείνει την πηγή, ζητά ως θύμα ένα παιδί ή ένα κοριτσάκι.

Είναι παλιά ελληνική δοξασία η προτίμηση του όφη στα παιδιά, που έχει διαδοθεί σε όλη την Ελλάδα, όπως επίσης οι παραδόσεις της εμφάνισης του δράκου στους γάμους, όπου ζητά τη νύφη ως θύμα.40

       Είναι χαρακτηριστική στις τελετές επίκλησης για βροχή η μορφή της νύφης, που συμβολίζει ζωτικότητα, γονιμότητα, αρχή και φρεσκάδα.

Όταν οι αρμένιοι καταβρέχουν τη βρόχινη νύφη, της εύχονται καλή τύχη (χαρούμενη νύφη), γονιμότητα (βροχή) και ευτυχισμένη ζωή (καλό δρόμο).

Στην Φλώρινα συνηθίζεται οι καλεσμένοι στο γάμο να επισκέπτονται τρεις βρύσες του χωριού, όπου ένα κοριτσάκι δίνει με τις χούφτες της νερό στη νύφη. Έπειτα η νύφη παίρνει νερό με ένα δοχείο, όπου ρίχνει ψιλά και καταβρέχει τα πόδια της μ’αυτό.

Οι κουμπάρος η κουμπάρα στέκονται απέναντι από τη βρύση και φιλεύουν τους προσκαλεσμένους τυρί και κρασί. Κατόπιν χορεύουν γαμήλιους δρομικούς χορούς κοντά στην βρύση, από πηγή σε πηγή και στο δρόμο για την εκκλησία.

Αυτή η ιδιότυπη γαμήλια συνήθεια επιβεβαιώνει επίσης τη σχέση της νύφης με τη λατρεία του νερού ή της βροχής, συγκεκριμένα με την ιδέα γονιμότητας.

Η επίσκεψη και το «χρύσωμα» πριν το γάμο, κατευνάζει ειδικά το πνεύμα της πηγής ή του νερού, εξασφαλίζοντας την ευμένειά του.

Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες τα πνεύματα εξευμενίζονται προσφέροντας τους τροφή ή χρήματα. Με αυτό τον τρόπο εξευμενίζουν τον όφη, ως πνεύμα του σπιτιού, δίνοντάς του ψωμί, ενώ στην Βρόχινη νύφη, στην Κουσκουκουρά και στην Περπερούνα ή Βερβερίτσα προσφέρουν τροφή και τέλος στο πνεύμα του νερού, γλυκά και κουλουράκια που βάζουν κοντά στην πηγή κλπ.

Όπως προείπαμε η συνήθεια της τελετής επίκλησης για βροχή, ονομάζεται και Βερβερίτσα που σημαίνει νυφίτσα. Η παράδοση λέει πως η νυφίτσα ήταν νύφη πριν μεταμορφωθεί σε ζώο, γι’αυτό και ζηλεύει όλες τις νύφες. Για να την κατευνάσουν, τοποθετούσαν μέλι και μυρωδικά στο χώρο όπου φύλαγαν την προίκα, ώστε να φάει, να χορτάσει και να μην πειράξει τα προικιά. Γι’αυτό το λόγο σχεδόν δεν ανέφεραν το όνομά της και πίστευαν, πως η γυναίκα που λούζει βράδυ τα μαλλιά της θα έχει πονοκέφαλο, διότι τη νύχτα «η νυφίτσα αντανακλάται στο νερό».

Σύμφωνα με παράδοση από την Αρκαδία η νυφίτσα στην αρχή ήταν νεράιδα. Οι γεωργοί την τιμούσαν ως ευεργέτιδα, αφού τους απάλλαζε από τα ποντίκια και άλλα τρωκτικά.41

Εμφανής η σχέση «Βερβερίτσα ή νυφίτσα –νύφη –νεράιδα –πνεύμα του νερού» η οποία, σύμφωνα με τη λαϊκή νοοτροπία τίθεται ως  ταμπού (εμπόδιο) μιας διακεκομμένης ανεπιτυχούς πράξεως διεξόδου, ώστε να μην αναφερθεί συχνά και προκαλέσει τη ζήλια ή την οργή του εκδικητικού πνεύματος.

Η Βρόχινη νύφη των αρμενίων έχει ένα ακόμη γυναικείο σύμβολο, τη σκούπα, επί της οποίας κατασκευάζεται η κούκλα.

Στις ελληνικές πηγές ο Χορός με τη Σκούπα συναντάται στη γαμήλια τελετή της Δ. Θράκης, όταν οι καλεσμένοι το πρωί της Κυριακής επισκέπτονται τη νύφη. Χορεύουν μπρος στη στολισμένη με φιόγκους και χάντρες σκούπα, την οποία έχει στείλει στη νύφη η πεθερά.

Γνωστός και ένας άλλος παρόμοιος εύθυμος και σκωπτικού χαρακτήρα αποκριάτικος χορός, που χόρευαν κάποτε οι βοσκοί στη Λέρο και ο οποίος έχει πλέον ξεχαστεί. Τον χόρευαν 6-7 ζευγάρια, ενώ ένας άνδρας χόρευε με σκούπα. Οι υπόλοιποι τον κορόιδευαν κι εκείνος σε απάντηση τους χτυπούσε με το σκουπόξυλο. Κατά τη διάρκεια του χορού κάποιος ξαφνικά φώναξε «αλλαγή» και όλοι ήσαν αναγκασμένοι ν’αλλάξουν ταίρι, ενώ όποιος ξέμενε, χόρευε με τη σκούπα.

Έτσι λοιπόν, στις τελετές επίκλησης για βροχή στις γαμήλιες καθώς και στις Αποκριές η σκούπα σαν σύμβολο ενσαρκώνει τη γυναικεία φύση, εξομοιώνοντας αυτό το χρηστικό για τη γυναίκα αντικείμενο με την μορφή της γυναίκας.

Στα χωριά της Αρμενίας ήταν διαδεδομένη και μια άλλη τελετή επίκλησης για βροχή όταν κατά τη διάρκεια παρατεταμένης ξηρασίας οι γυναίκες έσερναν το άροτρο για να οργώσουν την ξηραμένη κοίτη του ποταμού.42

Στα βουνά του Ζανκεζούρ κάποια ηλικιωμένη στερέωνε εμπρός της έναν φαλλό φτιαγμένο με κουρέλια, μιμούμενη τον άντρα-ζευγολάτη.

Οι γυναικείες γιορτινές συναθροίσεις, που συνοδευόταν από διάφορες συμβολικές πράξεις (το κατάβρεγμα μεταξύ τους, λατρεία του φαλλού, αστεϊσμοί, χορός-τραγούδι και άφθονο φαγοπότι) έλκουν την καταγωγή της από αμνημόνευτα χρόνια και είναι συνυφασμένες γύρο από την ιδέα αναπαραγωγής και διαιώνισης της ζωής. Μεταξύ αυτών είναι η Μέρα της μαμής ή της μπάμπως η μέρα, τα Θεσμοφόρια και η Καλλιγένεια.

Σε διαφορετικές πολιτιστικές περιόδους τα αφιερωμένα με την καρποφορία έθιμα συνοδεύονται με τις μαγικές πράξεις για βροχόπτωση, έχοντας ως κύριο άξονα όχι μόνο τη γονιμότητα της φύσης, αλλά και του ανθρώπου. Σε αυτή την περίπτωση ο ρόλος των γυναικών κατά τη διάρκεια παρόμοιων πράξεων έγκειται όχι μόνο στην εξασφάλιση εφορίας της μάνας γης, αλλά και γονιμότητας της ίδιας της γυναίκας.

Στο Ξηροχώρι της Εύβοιας η τελετή επίκλησης για βροχή λεγόταν Πιπεριά. Στόλιζαν κάποιον χωρικό, που παρίστανε την Πιπεριά, με λουλούδια και κλαδιά ελιάς και ο οποίος ακολουθούμενος από 5-6 άνδρες γυρνούσε στα σπίτια, ενώ όλοι μαζί παρακαλούσαν τον Προφήτη Ηλία για βροχή με χορούς και τραγούδια αφιερωμένα στον άγιο. Έναν από τους άνδρες τον ονόμαζαν Πιπερός κι αυτός έσκαβε με μια αξίνα τη γη ωσότου τελειώσει το ρεφρέν του τραγουδιού.43

Τούτη η τελετουργία , που επίσης συνοδευόταν από χορό και τραγούδι, επιβεβαιώνει πως οι τελετές επίκλησης αποσκοπούσαν βασικά στην καρποφορία.

Στις παραπάνω τελετές για βροχόπτωση χρησιμοποιείται και ένα άλλο σύμβολο, το άροτρο, το αλέτρι ή η αξίνα.

Σε μια παραλλαγή του τραγουδιού της Βρόχινης νύφης των αρμενίων λένε: «Το υνί στον κάμπο και σκουριάζει, το καπάκι στο τοίχο και τρίζει».44 Και για να διακοπεί η φυσιολογική ροή της ζωής, τίθενται σε ενέργεια το άροτρο και η αξίνα. Η μιμητική μαγεία τελείται με απώτερο σκοπό την εξασφάλιση για τη συνέχιση και την ολοκλήρωση των φαινομένων που διακόπηκαν λόγω ξηρασίας.

Διακοπή φαινομένου θεωρείται και η ξεραμένη κοίτη ποταμού, η βασική πηγή άρδευσης, που οι γυναίκες την οργώνουν ώστε να την ενεργοποιήσουν εκ νέου. Κατά τη διάρκεια εορτών για την ανοιξιάτική σπορά σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος οι γυναίκες εκτελούν τους χορούς Ποτάμι, Ποταμός, Τζάνε Ποταμέ, τραγουδώντας: «Ποταμέ, τζάνε ποταμέ, όταν γεμίζεις…».

Έτσι ο χορός έπαιζε σημαντικό ρόλο στην τελετή επίκλησης για βροχόπτωση. Γεγονός που αποδεικνύει, ότι τόσο οι αρμενικές όσο και οι ελληνικές πηγές και αναλύσεις συμπληρώνουν η μία την άλλη.

Ο χορός ή η χορευτική κίνηση στην αρχαιότητα ήταν μια συμβολική αφεαυτής πράξη, που σηματοδοτούσε την πορεία του ανθρώπινου βίου και που εκτός από διασκέδαση είχε μια συγκεκριμένη διατεταγμένη λειτουργία.

Επί του προκειμένου ο άνθρωπος χορεύοντας στην τελετή επίκλησης για βροχή, προσδοκούσε την εύνοια των επίγειων πνευμάτων και της ουράνιας δύναμης.

Αλλάζοντας την κατεύθυνση του χορού προς τα αριστερά, ο άνθρωπος μιμήθηκε την καθυστέρηση της ίδιας του της ζωής και χορεύοντας κατόπιν προς τα δεξιά, την κατεύθυνση που συμβόλιζε την πρόοδο.

Μιμούμενος το φίδι και έρποντας πάνω στη μάνα γη, προσδοκούσε την ευφορία της γης και την καρποφορία της. Με βήματα μπρος και πίσω , με το σπάσιμο του γονάτου και τις λυγερές, ανάλαφρες κινήσεις των χεριών προσπαθούσε ν’αποκαταστήσει την αρμονία της ζωής και την ιδέα της ισορροπίας.

Χόρεψε τραγουδώντας για τον έρωτα, δίχως διάκριση και χωρίς να ξεχωρίσει το ένα από το άλλο.

Χόρεψε με συμβολισμούς, με ένα τάσι νερό, με μια κούκλα, με κόσκινο, με δρεπάνι και με σκούπα, τονίζοντας με αυτό τον τρόπο την πραγματική προσδοκία, που είναι η  απαραίτητη έλευση της παντοδύναμης βροχής με τις ιδιότητες του να γονιμοποιεί, να θεραπεύει και να καθαρίζει.

Χόρεψε ταυτόχρονα και δρομικούς χορούς με ελεύθερες κινήσεις, περιφέροντας ένα παιδί ή μια μαριονέτα, πηγαίνοντας από πηγή σε πηγή ή  από πηγή σε ποτάμι και θεωρώντας τη χορευτική κίνηση ένα καθεαυτού φυλαχτό ή αποτρεπτικό ενάντια στα πνεύματα του κακού και ως εχέγγυο θετικής μαγείας.

Οι περισσότεροι απ’αυτούς τους χορούς διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα και χορεύονται σε διάφορες περιπτώσεις ως διασκέδαση, ως επίδειξη χορευτικής ικανότητας και ως έκφραση επιδεξιότητας.

Συχνά ορισμένες κινήσεις αλλάζουν, ορισμένα στοιχεία περνούν στη λήθη κι ακόμη στις σκηνικές παραλλαγές γίνονται άτοπες προσθήκες, όμως τα βασικά βήματα και οι συμβολισμοί προδίδουν την καταγωγή τους μαρτυρώντας τον πραγματική τους πρόθεση. Η ιδέα ποτέ δεν αλλάζει, δηλαδή  η ιδέα της  προσδοκίας της ζωοποιούς και παραγωγικής βροχής, που ισχύει για όλες τις εποχές ως εγγύηση διαιώνισης του κύκλου της ζωής.

                    

               

 

 

   

The article took place in the book:

Μ. Γ. Σεργης, Ελ. Κ. Χαρατσιδης, Γαριφ Γ. Θεοδωριδου, Απο τον Αραρατ στον Ολυμπο, Θεσσαλονικη, Κ. & Μ. Αντ. Σταμουλη, 2015 

 

 

 

 

 For further information please contact with Ms. Naira Kilichyan